حسن اسفندیاری
(1364 -1283 ق)، نویسنده و شاعر. ملقب به محتشمالساطنه. وى علاوه بر تحصیل در دارالفنون، مقدمات عربى و ادبیات فارسى و دورهاى از فقه و اصول و حدیث را نیز در مدارس دینى آموخت. در سال 1302 ق به خدمت وزارت خارجه درآمد. و سمتهاى مختلفى را دارا بود. در سفر سوم مظفرالدین شاه به فرنگ، به عنوان نمایندهى وزارت خارجه در صف همراهان شاه بود. پس از فرمان مشروطیت، از جمله كسانى بود كه مأمور تنظیم نظامنامهى انتخابات شدند. با قرارداد 1919 م وثوقالدوله مخالفت كرد و به همراه عدهاى از مخالفین به كاشان تبعد شد و در كابینهى نود روزهى سید ضیاءالدین در بازداشت بود. اما از دورهى هشتم وارد مجلس شورا شد و تا پایان دورهى سیزدهم نمایندهى مجلس بود. وى زبانهاى عربى، انگلیسى، فرانسوى و تركى را به خوبى مىدانشت و بارها به مقام وزارت رسید. محتشمالسلطنه در تهران درگذشت و در جوار حضرت عبدالعظیم به خاك سپرده شد. از تألیفات او: «قواعد الاحكام»، ترجمه؛ «اخلاق محتشمى»؛ «علل بدبختیها و علاج آن»[1]
معروف به حاج محتشمالسلطنه در 1246 در تهران تولد یافت. پدرش میرزا محمد خان صدیقالملك سالیان طولانى در وزارت امور خارجه سمت معاونت و كفالت آنجا را عهدهدار بود. اسفندیارى پس از انجام تحصیلات مقدماتى وارد مدرسهى دارالفنون شد. چندى تحصیل پزشكى نمود بعد ادبیات و فلسفه خواند و از آنجا فارغالتحصیل گردید. مدتى نیز نزد اساتید به تحصیل ادبیات عرب و فارسى و نحو و لغت و حكمت و ریاضیات پرداخت.
در 1264 در وزارت امور خارجه استخدام شد و در ادارهى دول غیر همجوار و ملل متنوعه مشغول گردید. یك سال بعد با سمت نایب سفارت به آلمان اعزام شد و مدت پنج سال مأموریت وى طول كشید. در این مأموریت زبان آلمانى را به خوبى فراگرفت و وقتى به ایران آمد به ریاست اداره كشورهاى غیرهمجوار منصوب گردید. چندى بعد نایب اول وزارت امور خارجه شد.
در 1273 از طرف ناصرالدین شاه به او لقب جناب و نشان درجه اول شیر و خورشید داده شد و یك سال بعد ملقب به محتشمالسلطنه گردید و به سمت ژنرال قنسول ایران در هندوستان تعیین و عازم بمبئى شد. مأموریت هندوستان سه سال طول كشید. پس از مراجعت به ایران مدیركل وزارت امور خارجه و مترجم مظفرالدین شاه شد و در سفر سوم شاه به اروپا از ملتزمین ركاب بود.
پس از صدور فرمان مشروطیت براى تنظیم نظامنامه انتخابات دعوت شد و در این راه فعالیت زیادى كرد. میرزا نصراللَّه خان مشیرالدوله اولین نخستوزیر مشروطیت او را به معاونت خویش برگزید و در حقیقت رابط بین نخستوزیر و مجلس شوراى ملى بود و به همین جهت وزیران كابینه را او به مجلس معرفى كرد. در كابینهى میرزا على اصغرخان اتابك اعظم، محتشمالسلطنه به كفالت وزارت كشور معرفى شد. در حقیقت سخنگوى دولت در مجلس بود. در اواخر كابینه اتابك براى رفع اختلافات مرزى بین ایران و عثمانى به ریاست هیئتى عازم ارومیه (رضائیه) شد و پس از چندى محمدعلى شاه حكومت آنجا را نیز به او سپرد. در این مأموریت مشروطهخواهان با وى سازش نكردند. مدتى نیز او را بازداشت كرده اموالش را به یغما بردند. دول روس و انگلیس و عثمانى هر سه از محتشمالسلطنه شكایت كردند و خلع او را خواستار شدند و دولت او را احضار نمود.
در 1287 در كابینهى میرزا احمد خان مشیرالسلطنه به وزارت دادگسترى تعیین شد و در ترمیم كابینه همچنان در دولت باقى ماند. بعد از استبداد صغیر در دولت اول مستوفىالممالك ابتدا وزیر دادگسترى بود بعد به جاى حسینقلى نواب وزیر امور خارجه شد و در دور دوم نخستوزیرى سپهدار تنكابنى كه سه بار ترمیم شد، همچنان وزیر امور خارجه بود.
در 1291 در دولت صمصامالسلطنه بختیارى ابتدا وزیر عدلیه و بعد وزیر كشور شد. در دولت دوم مستوفىالممالك كه دو بار ترمیم شد، وزارت دارائى را بر عهده گرفت.
در 1293 به سمت والى آذربایجان و پیشكار محمدحسن میرزا ولیعهد تعیین و رهسپار تبریز شد. آذربایجان تحت اشغال قواى نظامى روسیه بود بعد عثمانىها وارد آن سرزمین شدند. جنگ بین دو قواى بیگانه در خاك ایران آغاز شد. روسها تبریز را تخلیه كردند و عثمانىها به علت طرفدارى محتشمالسلطنه از روسها او را تحت فشار قرار دادند. ناگزیر به قفقاز رفت و از راه اروپا به تهران بازگشت.
محتشمالسلطنه پس از ورود به تهران در دولت عینالدوله وزیر امور خارجه و در دولت بعدى وزیر كشور و در كابینهى علاءالسلطنه وزیر مالیه شد.
در سال 1298 ش وقتى وثوقالدوله نخستوزیر با دولت انگلستان قراردادى منعقد نمود كه امور مالى و نظامى ایران تحت نظارت دولت انگلستان قرار بگیرد، به محض انتشار قرارداد دستهاى مخالف و عدهاى موافق شدند. محتشمالسلطنه در زمره مخالفین قرار داد بود و سرانجام به اتفاق مستشارالدوله صادق، ممتازالدوله ممتاز، ممتازالملك مرتضائى و حاج معینالتجار بوشهرى به كاشان تبعید شدند. تا مدتى كه دولت وثوقالدوله در رأس كار بود در كاشان تحت نظر بود. پس از كنارهگیرى وثوقالدوله و نخستوزیرى مشیرالدوله، تبعیدشدگان به تهران بازگشتند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند.
اسفندیارى در ترمیم كابینهى فتحاللَّه خان سپهدار رشتى به وزارت امور خارجه تعیین شد. مدت وزارت او فقط پنج روز به طول انجامید. با كودتاى 1299 دولت ساقط شد و تمام رجال ایران از جمله محتشمالسلطنه به زندان افتادند. در تمام مدتى كه سید ضیاءالدین در رأس دولت بود، در زندان بسر برد و بعد از رفتن سید از ایران، آزاد شد.
اسفندیارى در كابینهى احمد قوام كه بلافاصله بعد از كابینهى كودتا زمام امور را در دست گرفت، به وزارت امور خارجه تعیین شد. در سال 1301 در دور دوم نخستوزیرى احمد قوام وزیر معارف شد. در كابینهى بعدى كه ریاست آن را میرزا حسن خان مستوفى برعهده داشت، در سمت وزارت معارف باقى ماند.
در 1305 در دفعهى ششم نخستوزیرى حسن مستوفى به وزارت مالیه تعیین شد ولى پس از چند ماه در ترمیم كابینه جاى خود را به نصرتالدوله فیروز داد و از دولت خارج شد. اسفندیارى در دورهى سوم مجلس شوراى ملى از تهران به وكالت انتخاب شد و در مجلس جزء فرقه اعتدالى گردید.
در ادوار هشتم، نهم، دهم، یازدهم، دوازدهم و سیزدهم از تهران به وكالت انتخاب شد و از دورهى دهم به بعد یعنى چهار دوره ریاست مجلس شوراى ملى را بر عهده داشت. حاج محتشمالسلطنه اسفندیارى غیر از مشاغل مهم سیاسى، در مشاغل فرهنگى و اجتماعى و بینالمللى نیز همكارى و مباشرت داشت. در 1313 كنگرهى فردوسى كه با شركت مستشرقین و دانشمندان بزرگ عالم در تهران و مشهد تشكیل یافت، او به اتفاق آراء به ریاست كنگره تعیین گردید. در 1314 كه فرهنگستان براى احیاء زبان فارسى تشكیل شد، از اعضاء پیوسته فرهنگستان بود. مدتى نیز ریاست جمعیت ایرانى جامعه ملل را عهدهدار بود. در 1316 در مراسم تاجگذارى ژرژ ششم پادشاه انگلستان شركت كرد و بعد به دعوت آدولف هیتلر به آلمان رفته با وى ملاقات و مذاكره كرد.
در 1318 براى انجام مواصلت دختر ملك فواد پادشاه مصر با محمدرضا پهلوى ولیعهد ایران به قاهره رفت. اسفندیارى در دورهى سیزدهم مجلس كه افتتاح و شروع به كار آن پس از اشغال ایران توسط نیروهاى بیگانه انجام گرفت، با مشكلات بزرگى مواجه بود. او كه سه دوره مجلس بىسر و صدا و آرام ادوار گذشته را پشت سر گذاشته بود، ادارهى چنان مجلس تندرو، كارى بس دشوار بود. اسفندیارى در تصویب پیمان سهجانبهى ایران و شوروى و انگلستان نقش بزرگى داشت و نمایندگان را به ضرورت تصویب آن معتقد ساخت. براى نخستوزیرانى چون فروغى و سهیلى وجود چنین شخصى در رأس مجلس مغتنم بود.
در آخرین جلسهى مجلس سیزدهم از طرف سهیلى رئیس دولت مادهى واحدهاى به مجلس پیشنهاد شد مبنى بر اینكه اسفندیارى ماهانه ده هزار ریال از خزانهى دولت حقوق دریافت نماید. وفات او در پنجم اسفندماه 1323 در سن 77 سالگى اتفاق افتاد.
حسن اسفندیارى در عداد دانشمندان كشور ایران بود. در لغت عرب ورزیده و ماهر بود، به علوم اسلامى از قبیل تفسیر، فقه، حدیث، و نیز به حكمت، ریاضى و نجوم آشنائى و در زبان فارسى اطلاعات فراوان داشت. منشى و خوش خط بود.
اسفندیارى فرزندان متعددى داشت. همسر وى یكى از نوادههاى میرزا آقاخان نورى صدراعظم ناصرالدین شاه بود. فرزندان او همه مدارج علمى و سیاسى را طى كردند.
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
